Ο μύθος στον Πλάτωνα, Plato's Myths

Jean Delville, L’Ecole de Platon (1900). Oil on canvas, 260 x 605 cm, Paris, Musée d’Orsay. What the ancient Greeks—at least in the archaic phase of their civilization—called muthos was quite different from what we and the media nowadays call “myth”. For them a muthos was a true story, a story that unveils the true origin of the world and human beings. For us a myth is something to be “debunked”: a widespread, popular belief that is in fact false. In archaic Greece the memorable was transmitted orally through poetry, which often relied on myth. However, starting with the beginning of the seventh century BC two types of discourse emerged that were set in opposition to poetry: history (as shaped by, most notably, Thucydides) and philosophy (as shaped by the peri phuseōs tradition of the sixth and fifth centuries BC). These two types of discourse were naturalistic alternatives to the poetic accounts of things. Plato broke to some extent from the philosophical tradition of the sixth and fifth centuries in that he uses both traditional myths and myths he invents and gives them some role to play in his philosophical endeavor. He thus seems to attempt to overcome the traditional opposition between muthos and logos. There are many myths in Plato's dialogues: traditional myths, which he sometimes modifies, as well as myths that he invents, although many of these contain mythical elements from various traditions. Plato is both a myth teller and a myth maker. In general, he uses myth to inculcate in his less philosophical readers noble beliefs and/or teach them various philosophical matters that may be too difficult for them to follow if expounded in a blunt, philosophical discourse. More and more scholars have argued in recent years that in Plato myth and philosophy are tightly bound together, in spite of his occasional claim that they are opposed modes of discourse.

Η πλατωνική μέθοδος είναι αποδεικτική και το εργαλείο της είναι η διαλεκτική "τέχνη". [...] Εντούτοις, η λογική ανάλυση συχνά στηρίζεται σε εικόνες ή σε αλληγορίες. Συχνά επίσης καταλήγει σε μυθικές διηγήσεις. Συνεπώς στην επαγωγική και στην απαγωγική τεχνική προστίθενται προσεγγίσεις που βασίζονται στην εκφραστική αξία της αναλογίας ή της μεταφοράς. […] Ορισμένοι ερμηνευτές θέλησαν να ενοποιήσουν πάση θυσία την πλατωνική μέθοδο, άλλοι ανάγοντας τον μύθο στη διαλεκτική και άλλοι εμμένοντες στον μυθικό χαρακτήρα της ίδιας της διαλεκτικής. [...]

Plato's Allegory of the Cave by Jan Saenredam, according to Cornelis van Haarlem, 1604, Albertina, Vienna.

Στην πραγματικότητα η προσφυγή στη μυθική παράδοση [...] εξηγείται με το γεγονός ότι ο φιλόσοφος είναι εν μέρει φιλόσοφος για τον εαυτό του και απευθύνεται σε μη φιλοσόφους. Στην αλληγορία του Σπηλαίου ο δεσμώτης που έχει ελευθερωθεί από τα δεσμά του και φτάνει στη θέαση της αληθινής πραγματικότητας θαμπώνεται από τον μεγάλο ήλιο του Αγαθού. Και όταν ξανακατεβαίνει κοντά στους συντρόφους του, αυτό που τον ενοχλεί και τον κάνει τόσο αδέξιο στο να εκφραστεί και να συμπεριφερθεί είναι το σκοτάδι που ξαναβρίσκει. Και στις δυο περιπτώσεις η γλώσσα της γνώσης είναι κι αυτή επίσης εν μέρει ανήμπορη να πει αυτό που είναι. Κι είναι διπλά ανήμπορη: όταν είναι υπερβολικά δεσμευμένη από το αισθητό δεν καταφέρνει να διατυπώσει στην εντέλεια την πιο υψηλή πραγματικότητα. Όταν πάλι είναι υπερβολικά αποδεσμευμένη από το αισθητό, κοπιάζει πολύ να μεταδώσει εκείνο που συνέλαβε στον «υπερουράνιο τόπο». Η εικόνα κι ο μύθος αντισταθμίζουν αυτή την ανεπάρκεια. Την αντισταθμίζουν αλλά με τρόπο θετικό, με άλλα λόγια: η μυθική αφήγηση εμπλουτίζει τη διαλεκτική, αυξάνει την αυστηρότητά της και την εκφραστικότητά της. Δεν εναντιώνεται στη λογική, παρά προσθέτει μια μεταφορική λογική στη λογική της απόδειξης.

Πηγή: Fr. Châtelet, «Πλάτων» στο Η Φιλοσοφία τ. Α΄, επιμ. Fr. Châtelet, Από τον Πλάτωνα ως τον Θωμά Ακινάτη, μτφ. Κωστής Παπαγιώργης, Γνώση, Αθήνα 1984, σελ. 87-88.

Ο πλατωνικός μύθος –αυθύπαρκτη αισθητική μορφή –όχι αλληγορία

Οι διάλογοι του Πλάτωνα Τίμαιος και Κριτίας, που γράφτηκαν το 360 π.Χ. είναι οι πρώτες γνωστές αναφορές στην Ατλαντίδα. The greek philosopher, Plato, wrote about this land called Atlantis in two of his dialogues, Timaeus and Critias, around 370 B.C. Plato stated that the continent lay in the Atlantic Ocean near the Straits of Gibraltar until its destruction 10,000 years previous.

Ο μύθος δεν είναι αλληγορία, όπως νομίζουν μερικοί, αλλά αυθύπαρκτη αισθητική μορφή, που έχει τις ρίζες της στην ψυχή και στην προσπάθειά της να συλλάβει την ιδέα. Η αλληγορία έχει την τάση να προσωποποιεί εκείνο που θέλει να παραστήσει, την αγάπη, τη θρησκεία κτλ. Τα μεταβάλλει σε πρόσωπα, σε αντικείμενα. Είναι έργο της επινόησης όχι έργο της φαντασίας. Ο μύθος δεν είναι επινόημα, είναι ποίημα με οργανική αυτάρκεια και όραμα με εσωτερική ευδαιμονία. Και εκεί όπου η αλληγορία δεν χρησιμοποιεί την προσωποποίηση πάλι τα αντικείμενα δεν είναι σύμφυτα με το νόημα της αλληγορίας αλλά συμβατικά ταιριασμένα με το σκοπό της. Πρέπει κάποιος να μας τα εξηγήσει για να τα καταλάβουμε. Στο μύθο τα σύμβολα μιλούν μόνα τους, είναι τόσο σύμφυτα με το νόημα του μύθου, που είτε τα ερμηνεύουμε είτε όχι, μας συγκινούν. Δεύτερος λόγος που ο μύθος δεν είναι αλληγορία : η αλληγορία είναι κάτι ξένο στην κλασική εποχή και στην τέχνη της, ανήκει πιο πολύ στη μεσαιωνική και χριστιανική τέχνη. Η αρχαία τέχνη έχει απόλυτη αυτάρκεια, δεν είναι αλλού αυτή κι αλλού το νόημά της. […] Ο πλατωνικός μύθος έχει βαθιά συγγένεια με την πλατωνική ειρωνεία, είναι και ο ίδιος μια μορφή μεταφυσικής ειρωνείας, την ίδια δηλαδή στιγμή που νομίζουμε πως φανερώνει κάτι, την ίδια στιγμή το σκεπάζει. Μας αποκαλύπτει κάτι που είναι επέκεινα από τη λογική, χωρίς να μας βυθίζει στην άβυσσο της δογματικής μεταφυσικής. Όσο η διαλεκτική βαθαίνει, τόσο ο μύθος ομορφαίνει. Η διαλεκτική και ο μύθος είναι αντίθετα μεταξύ τους, αλλά ταυτόχρονα υπάρχει οργανική σχέση ανάμεσά τους. Η ποίηση είναι εδώ οργανικά δεμένη με τη λογική. Η γνώση γυρίζει εδώ σε τέχνη. Ο μύθος εκφράζει με χρονικά μέσα κάτι άχρονο και υπερούσιο.

 Έκδοση της Πολιτείας του Πλάτωνα, 1713. Plato's Republic from year 1713.

Αν η πλατωνική Πολιτεία έχει σκοπό να φανερώσει, ότι όλη η ζωή της κοινωνίας των ανθρώπων είναι πάλη ανάμεσα στην ελευθερία και την ανάγκη, κάτι κάθε πράξη του πολίτη και της πολιτείας πρέπει να είναι και υπερνίκηση της ανάγκης, την ίδια πάλη έρχεται να παραστήσει ανάγλυφα ο μύθος της Πολιτείας. Οι μεγάλοι μύθοι του Πλάτωνα παριστάνουν θέματα που στην ουσία τους μένουν λογικά ανερμήνευτα.

Πηγή: Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλος, Εισαγωγή στον Πλάτωνα, Αθήνα 3η έκδ. 1958, σελ. 283-288.

Ο μύθος στους σοφιστές και στον Πλάτωνα

The creation of man by Prometheus. Marble relief, Italy, 3rd century CE. Création de l'homme par Prométhée (Athéna se tient à gauche), bas-relief en marbre, Italie, iiie siècle, musée du Louvre. «καί νόμον γε θές παρ΄ ἐμοῦ (Διός) τόν μή δυνάμενον αἱδοῦς καί δίκης μετέχειν κτείνειν αὐτόν ὡς νόσον τῆς πόλεως Πρωταγόρας 324d»

Ο μύθος δεν είναι επινόηση των σοφιστών. Ήδη στον Όμηρο προβάλλεται και για διδακτικούς σκοπούς. Οι σοφιστές τον δανείστηκαν από την παράδοση, αλλά τόνισαν ιδιαίτερα το διδακτικό του μέρος, ενώ από την περιοχή της φανταστικής περιπέτειας κράτησαν μόνο στοιχεία που δεν συγκρούονται βίαια με τη λογική. [...]

Paolo Farinati, Η Πανδώρα προσφέρει ως δώρο το ομώνυμο κουτί στον Επιμηθέα, Pandora Offers the Jar to Epimetheus. 16th century. Ο μύθος του Πρωταγόρα παρουσιάζει με μελανά χρώματα την «πρώτη κατάσταση» του ανθρώπου εξαιτίας της ελαφρομυαλιάς του Επιμηθέα (επί + μήδομαι = σκέπτομαι μετά), όπου καμιά βασική ανάγκη δεν ικανοποιούνταν και η απλή επιβίωση ήταν καθημερινή αγωνία. Θεμελιακό μέρος αυτής της ομιλίας (λόγου) του Πρωταγόρα, απ΄ όπου θ΄αντλήσει τις βασικές θέσεις για να ανατρέψει τη σωκρατική επιχειρηματολογία είναι ο περίφημος μύθος που καταχώρισε ο Πρωταγόρας στη μη σωζόμενο έργο του, πιθανότατα, Περί της πρώτης καταστάσεως.

Ως όργανο λογικής έρευνας ο μύθος παρουσιάζει σοβαρά μειονεκτήματα: τον χαρακτηρίζουν ο εμπειρικός δογματισμός και η τάση προς την απλούστευση [...] ο Πλάτων συχνά χρησιμοποίησε το μύθο, αλλά [...] στον Πλάτωνα ο μύθος ποτέ δεν διεκδικεί ισοτιμία με τη διαλεκτική· εμφανίζεται είτε για να μας προδιαθέσει συναισθηματικά για την συζήτηση που θ' ακολουθήσει είτε για να ντύσει ποιητικά μιαν αλήθεια που ήδη αποδείχτηκε ή θεωρείται αυταπόδεικτη, και μόνο σε περιοχές όπου ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να εισχωρήσει (κοσμογονία -μεταφυσική) αποκτά μεγαλύτερη σημασία. Ο σοφιστής όμως επιχειρεί να στηρίξει την αλήθεια των απόψεών του πάνω στο μύθο· υπάρχουν σημεία, όπου ο μύθος παρατίθεται σε ισοτιμία με το «λόγο» (323c, 328c, 329c, 361 c).

Πηγή: Ηλ. Σπυρόπουλος, Πλάτωνος Πρωταγόρας. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, ερμηνευτικά σχόλια, έκδ. Ι. Ν. Σ. , Θεσσαλονίκη 1975, σελ. 19.

Οι μύθοι ζωντανεύουν στο Μουσείο Ακρόπολης, Greek Myths Come Alive at Acropolis Museum

Πήλινες Νίκες, ίσως διακοσμητικά στοιχεία στέγης κτηρίου (ακρωτήρια). 1ος-3ος αι. μ.Χ..

Πώς μπόρεσαν οι αρχαίοι Έλληνες να χωρέσουν τους μύθους τους σε εικόνες; Πώς έδωσαν ζωή και συναισθήματα στους ακίνητους πρωταγωνιστές τους; Το Μουσείο Ακρόπολης καλεί τους επισκέπτες, μαζί με τους αρχαιολόγους - φροντιστές του, να στήσουν κινητά εργαστήρια μπροστά από αρχαίους ήρωες και τέρατα και να ξανασχεδιάσουν τους πασίγνωστους αρχαίους μύθους.

Το κινητό εργαστήριο «Μύθοι και εικόνες» του Μουσείου βασισμένο σε ένα επιλεγμένο αριστουργηματικό έκθεμα των αρχαϊκών ή των κλασσικών χρόνων απευθύνεται σε παιδιά 8 – 12 χρονών, υποστηρίζεται από τους αρχαιολόγους – φροντιστές του Μουσείου και διαρκεί 40 λεπτά. Είναι, δε, ένα από τα Κυριακάτικα εκπαιδευτικά προγράμματα που προτείνει το Μουσείο από το μήνα Απρίλιο έως και τον Ιούλιο για τους μικρούς και τους μεγάλους του φίλους του επόμενους μήνες.

Για τους μικρότερους επισκέπτες του Μουσείου και συγκεκριμένα από 4 – 6 χρονών προτείνεται το πρόγραμμα «Εκπλήξεις ανάμεσα στα αγάλματα» με περιπάτους ανάμεσα στα εκθέματα του Μουσείου που έχουν διαφορετικό άξονα και βοηθούν τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας να εξοικειωθούν με το χώρο του Μουσείου και να κάνουν μια πρώτη, ελκυστική γνωριμία με κάποιες από τις συλλογές του.

Για τις αρχαίες απολαύσεις που, δυστυχώς, δεν μένουν στο χρόνο καλούνται να μάθουν τα παιδιά 7 – 12 χρονών μέσα από το πρόγραμμα «Γλυκές προσφορές για Θεούς κι ανθρώπους». Το πρόγραμμα είναι βασισμένο στα τάματα των αρχαϊκών χρόνων, τις αρχαίες γραπτές και εικονογραφικές πηγές για τα φθαρτά γλυκίσματα. Το εργαστήριο διευκολύνουν υλικά και σκεύη μαγειρικής.

Στο πρόγραμμα «Δημιουργώ τέχνη και τοπίο» τα παιδιά ηλικίας 8 – 12 ετών μαθαίνουν για τα αγάλματα και την τρισδιάστατη τέχνη και στη συνέχεια καλούνται τα ίδια να δημιουργήσουν τη δική τους τέχνη, καθώς επίσης και τον δικό τους χώρο που θα περιβάλλει την τέχνη τους μέσα από αντικείμενα και σύμβολα.

Για περισσότερες πληροφορίες στην ιστοσελίδα του Μουσείου της Ακρόπολης πατώντας εδώ.